محمدحسین رفیعی از پژوهشگرانی است که در مطالعه تاریخ وهابیت رویکردی علمی دارد. در سال ۱۳۹۳ مجموعه مقالات خود را در کتابی با نام مجموعه مقالات و مطالعاتی در تاریخ و اندیشه وهابیت منتشر کرد. بیشتر مقالات این کتاب ترجمه مقالاتی از غربیان یا پژوهشگران عرب است که به دقت انتخاب شده اند. رفیعی در یکی از مقالات این کتاب با نام تبارشناسی پژوهش‌های خاورشناسان در تاریخ و اندیشه وهابیت (ص133)، کتاب‌شناسی مختصری از قدیم‌ترین منابع غربی که تاریخ وهابیان را می‌توان در آن یافت ارائه کرده است. این کتاب‌شناسی هم شامل آثاری است که درباره وهابیت نگاشته شده و هم درباره سفرنامه‌های غربیان. منابع غربی که در سده نوزدهم و بیستم درباره وهابیان نوشته شده پرشمارند و متاسفانه مقاله رفیعی تنها به برخی از آن‌ها اشاره کرده است. در این‌جا تنها به برخی منابعی که در فهرست رفیعی نیامده و در دهه‌های اول و دوم سده نوزدهم میلادی درباره وهابیان نوشته شده اشاره می‌کنم و از آثار بعد از این تاریخ سخنی نخواهم گفت.
رفیعی در مقاله خود قدیم‌ترین منبع مطالعات درباره وهابیت را اسناد به جای مانده از کمپانی هند شرقی انگلیس دانسته است. و بعد از آن از کتاب تاریخ مختصر وهابیان اثر هارفورد جونز بریجز سخن رانده و آن را نخستین کتاب مستقل درباب وهابیان دانسته است. کتاب بریجز در سال ۱۸۳۴ منتشر شد. این در حالی است که پیش از او در دهه‌های اول و دوم قرن نوزدهم میلادی چند اثر در زبان‌های اروپایی درباب وهابیان منتشر شده بود.
قدیم‌تر از همه گزارش لویی الکساندر الیویه دو کورانسه[1] بود که در سال 1804 در نشریه لومونیتور در فرانسه منتشر شد و هسته اصلی کتاب او درباره وهابیان با عنوان «تاریخ وهابیان از شکل‌گیری تا پایان سال 1809» را تشکیل می‌داد که در سال 1810 در پاریس منتشر شد[2] و احتمالا نخستین کتاب مستقل درباب این گروه در زبان‌های اروپایی است. دو کورانسه عضو هیئت علمی همراه ناپلئون بود که در سال 1798 به مصر رفت و از سال 1802 کنسول فرانسه در شهر حلب شد. کتاب دو کورانسه با نام «تاریخ الوهابیین منذ نشاتهم حتی عام 1809» به قلم محمدخیر البقاعی به عربی ترجمه شده است. محمد خیر البقاعی از مترجمان پرکار عربستانی است که مجموعه‌ای از آثار خاورشناسان غربی درباره جزیره العرب را شناسایی و ترجمه کرده است. ترجمه دیگری هم از این کتاب در سال 2003 در بیروت منتشر شده است.
پیش از انتشار کتاب دو کورانسه، در سال 1806 جان ریمون افسر فرانسوی که در بغداد حضور داشت، گزارشی در شناخت وهابیان به وزیر امور خارجه فرانسه نوشت. اما این گزارش نه در آن زمان بلکه در سال ۱۹۲۵ توسط انجمن سلطنتی جغرافیایی مصر در این کشور به زبان فرانسه منتشر شد. ترجمه‌ای از این گزارش در سال ۱۴۲۴ قمری به قلم محمد خیر البقاعی و داره الملک عبدالعزیز با عنوان «التذکره فی اصل الوهابیین و دولتهم» منتشر شده است.
گزارش ژان بابتیست لویی ژاک روسو[3] دیپلمات فرانسوی از وهابیان که به صورت ضمیمه ای همراه با کتابش با عنوان «توصیف ولایت بغداد به ضمیمه تاریخ مختصر وهابیان»[4] با مقدمه سیلوستر دو ساسی در سال 1809 در پاریس منتشر شد از دیگر آثار اولیه اروپاییان درباره وهابیت است. روسو در بصره و تهران و حلب و بغداد و طرابلس به عنوان کنسول فرانسه خدمت کرده بود. کتاب او با عنوان وصف ولایه بغداد بذیله نبذه تاریخیه عن الوهابیین و اخری عن الیزیدیین، به قلم محمد خیر البقاعی ترجمه شده است.
سفرنامه دومینگو بادیا ای لبلیچ[5]مشهور به علی بیک عباسی خاورشناس و جهانگرد اسپانیایی که در سال 1806 میلادی و در حالی که وهابیان نیز در ایام حج به مکه آمده بودند در این شهر حضور داشت شامل گزارش منحصر به فردی از مشاهدات وی از وهابیان است. سفرنامه بادیا ای لبلیچ در سال ۱۸۱۴ به زبان فرانسه منتشر و دو سال بعد به انگلیسی ترجمه شد.[6] تا جایی که می‌دانم هنوز ترجمه ای از این اثر به زبان عربی منتشر نشده است. من گزارشی از این کتاب را در مقاله‌ای مستقل ارائه کرده‌ام.
منبع قدیمی دیگر از یک اروپایی، «تاریخ مصر در عهد محمد علی» نوشته فیلکس منگین[7] فرانسوی یکی از اعضای هیئت علمی همراه ناپلئون در حمله به مصر بود که بعد از خروج ناپلئون نیز در این کشور ماند. او از دوستان محمد علی پاشا بود. کتاب منگین در سال 1823 در پاریس منتشر شد و گزارش‌های دست اولی از جنگ‌های مصریان و آل سعود در حجاز دارد.[8] محمد خیر البقاعی گزارش‌های منگین درباره آل سعود را از این کتاب استخراج و به عربی ترجمه و در کتاب مستقلی با عنوان تاریخ الدوله السعودیه الاولی و حملات محمد علی علی الجزیره العربیه منتشر کرده است.
[2] . histoire des wahabis, depuis leur origine jusqu a al fin de 1809, Louis alexander Olivier de corancez, Paris, Chez Crapart, 1810
[4] . Description du pachalik de Baghdad, jean Baptiste Louis Jacques Rousseau, paris, Treuttel et Würtz, 1809
[6]. Travels of Ali Bey, (In Morocco, Tripoli, Cyprus, Egypt, Arabia, Syria and Turkey: Between the Years 1803 and 1807), London, Longman, Hurst, Rees, Orme, and Brown, 1816
