گزارش تاریخ حج، بخشی از تاریخ‌نگاری مسلمانان بوده است. افزون بر جنبه دینی – مناسکی حج که اجتماع بزرگی از مسلمانان است، پرداختن به تاریخ حج از دیدگاه تاریخ‌نگار مسلمان، جنبه‌ها و حواشی سیاسی پر رنگی هم داشت بخصوص از این لحاظ که خلفا و حاکمان نقش مهمی در برپایی آن داشتند. با این حال نحوه پرداختن به تاریخ حج و نوع گزارش تاریخ‌نگاران، همواره یکسان نبوده است. نخستین کتاب‌هایی که حج‌گزاری مسلمانان را روایت کرده اند منابع تاریخ عمومی اند. در این آثار آگاهی مربوط به حج تقریبا محدود است به نام بردن از امیر حج هر سال و گاه اتفاقات و وقایعی که برای حاجیان پیش می‌آمد. تنها از سده هشتم هجری بود که با رشد تاریخ‌نگاری محلی در مکه بخصوص با تقی الدین فاسی، گزارش تفصیلی حج‌گزاری و تاریخ‌نگاری کاروان‌های حج در منابع تاریخ محلی مکه راه یافت.
در مقاله‌ای که به پیوست آمده و در همایش حج در پویه تاریخ در دانشگاه الزهرا به سال ۱۳۹۶ ارائه و در مجموعه مقالات این همایش منتشر شد، به این پرسش پرداختم که نخستین گزارش‌های تاریخ حج (همان فهرست نام امرای حج) که در منابع تاریخ اسلام ماندگار شده، از کجا آمده است؟ شبیه این پرسش درباره همه منابع و گزارش‌های تاریخی مطرح است. پرسشی که ساده است اما راه پاسخ به آن از مسیر نسبتا پیچیده‌ای در پژوهش متون می‌گذرد. حاصل این جستجو معرفی ده اثر از نخستین آثار در تاریخ حج‌گزاری مسلمانان و نشان دادن نسبت و ارتباط این آثار با هم و کیفیت گزارش هر یک از آن‌ها است.
ابتدا پنج اثر از قدیم‌ترین آثار موجود تاریخ‌نگاری مسلمان (تا قرن چهارم) را که گزارش منظمی از حج‌گزاری مسلمانان ارائه می‌کردند شناسایی کردم. این پنج کتاب عبارتند از تاریخ خلیفه بن خیاط، المحبر ابن حبیب، تاریخ یعقوبی، تاریخ طبری و مروج الذهب مسعودی. ویژگی آن‌ها این است که اولا جزو نخستین منابع اند که تاریخ‌نگاری‌های بعدی بر اساس آنان شکل گرفتند و ثانیا گزارش حج را به طور نسبتا منظم و کامل تا زمان تالیف کتاب در خود دارند، یعنی نویسندگان آنان اهتمام ویژه‌ای به گزارش تاریخ حج هر سال داشته اند. دیگر منابع تاریخی در این دوره این ویژگی دوم را ندارند و تنها به شکل پراکنده به برخی وقایع تاریخ حج پرداخته‌اند.
همزمان با بررسی شیوه و کیفیت گزارش هر یک از این آثار و مقایسه اطلاعات آن‌ها با هم، به جستجوی منابع این آثار برآمدم و پنج کتاب دیگر از قدیم‌ترین آثار تاریخ‌نگاری اسلامی را یافتم که می‌توان به اطمینان آنان را شامل گزارش‌های منظم و کامل از تاریخ حج‌گزاری مسلمانان تا زمان تالیفشان دانست. آثاری که منابع اصلی پنج اثر پیش گفته بودند اما هیچ یک امروزه در دسترس نیستند:
کتاب ولید بن هشام قحذمی (م.۱۵۸) که از تاریخ‌نگاری‌های بصره است و گویا فهرستی از کارگزاران نواحی گوناگون و امرای حج بوده و یکی از منابع تاریخ خلیفه بن خیاط در گزارش نام امرای حج است؛
کتاب ابو یقظان سحیم بن حفص (م۱۷۰) که آن هم فهرستی از اسامی کارگزاران خلفای اموی بوده و از آثار بصری و مورد استفاده خلیفه بن خیاط بوده است.
تاریخ اخبار الخلفاء هشام کلبی (م۲۰۴) که مورد استفاده ابن حبیب در کتاب المحبر بوده و اسامی امرای حج را گزارش می‌کرده است.
تاریخ الخلفاء ابو معشر سندی(م۱۷۰) که نوعی سالنگاری (سالنامه) بوده و از منابع اصلی تاریخ طبری در ذکر نام کارگزاران از جمله امرای حج و تعیین زمان رویدادها است.
تاریخ الکبیر محمد بن عمر واقدی (م۲۰۷) از دیگر منابع طبری در گزارش تاریخ امارت حج بوده است.
برای مطالعه مقاله لینک زیر را ببینید
تاریخ‌نگاری حج در نخستین منابع تاریخ اسلام - مجموعه مقالات همایش حج در پویه تاریخ
